موانع شفافیت در ایران

عضو شورای شهر تهران عوامل بوروکراتیک، محافظه‌کاری بوروکراتیک، مدیران میانی، عقب‌ماندگی زیرساخت‌های فنی و منافع برخی گروه‌ها را از جمله موانع تحقق شفافیت دانست و گفت: همه این این موانع تحت تاثیر عدم مطالبه جدی شفافیت از سوی مردم هستند.
بهاره آروین درباره تجربه سه ساله خود از حرکت در مسیر شفافیت و موانع آن گفت: شفافیت تنها در تصویب قوانین خلاصه نمی‌شود. اتفاقاً ما در كشورمان قوانین خوبی كه بتوانند ضامن اجرایی شدن شفافیت باشند، كم نداریم؛ ولی فرآیندهای ما به‌گونه‌ای طراحی نشده‌اند كه بتوانند زمینه اجرای قوانین را فراهم كنند.
رییس کمیته شفافیت و شهر هوشمند شورای شهر تهران ادامه داد: البته تصویب قوانین كمك می‌كند تا بهانه ‌از دستگاه‌های اجرایی گرفته شود. خیلی اوقات با اینكه قوانین موجود زمینه های لازم را برای شفاف كردن دستگاه‌ها دارند، محافظه‌كاری‌های بوروكراتیك باعث می‌شود نهادها به بهانه‌های مختلف متوسل شده و از ایجاد شفافیت خودداری کنند. در چنین شرایطی، تصویب قوانینی كه صراحتاً به شفافیت اشاره می‌كنند می‌تواند این بهانه‌ها را از نهادها بگیرد. اما واقعیت این است كه شفافیت عزم و اراده‌ای جدی در اجرای قوانین می‌طلبد.
وی شفافیت را نیازمند زیرساخت‌هایی دانست و گفت: یكی از مهم‌ترین این زیرساخت‌ها الكترونیكی شدن فرآیند‌هاست. اگر در كشور ما دولت الكترونیك محقق می‌شد بستر مهمی برای شفافیت شكل می‌گرفت. در این صورت دست کم زیرساخت لازم برای دسترسی عمومی به اطلاعات فراهم می‌شد اما متأسفانه بسیاری از فرآیندهای ما همچنان دستی و ناروشن هستند و به همین دلیل مدیران كارها را بنا بر رویه سلیقه‌ای خود پیش می‌برند.
آروین افزود: این باعث می‌شود حتی زمانی كه اقدام به ایجاد شفافیت می‌شود، نتیجه پایدار نباشد؛‌ چراكه روندها سیستماتیك و الكترونیك نشده‌اند. از این نظر ما برای تحقق شفافیت بیش از تصویب قوانین جدید به اجرای قوانین قبلی و اصلاحات فرایندی و بوروكراتیك نیازمندیم و چه بسا بهتر باشد ابتدا فرایندها را با تصویب قوانین اصلاح کنیم و بعد به سراغ شفافیت و قوانین مربوط به آن برویم.

هیچ قانونی در کشور بدون پیگیری اجرا نمی‌شود
عضو شورای شهر تهران كلید عملیاتی كردن شفافیت را پیگیری برشمرد و اظهار داشت: اگر قانونی را تصویب كنیم و بعد با خوش‌خیالی بخواهیم منتظر بایستیم تا اجرا شود، متأسفانه هیچ اتفاقی نخواهد افتاد. البته این فقط مختص شفافیت نیست؛ در كشور ما اصولاً قوانین جز با پیگیری اجرا نمی‌شوند. از این جهت تصویب طرح‌ها و لوایح در صحن شورا گام نخست فرآیند ایجاد شفافیت نیست و خیلی اوقات حتی مؤخر است.
آروین در پاسخ به این پرسش که تحقق شفافیت در کشور با چه موانعی روبه‌روست، بیان کرد: به نظر من مهم‌ترین مانع، موانع بوروكراتیك است.‌ متاسفانه رویه انجام كارها به گونه‌ای است كه شفافیت را با مانع مواجه می‌كند. در واقع در ساختار اجرایی ما بین آنچه قوانین و مقررات مشخص می‌كند و آنچه در عمل اتفاق می‌افتد شكاف قابل توجهی وجود دارد. البته در همه جای دنیا آنچه اتفاق می‌افتد از آنچه كه قوانین و مقررات وضع می‌كنند،‌ متفاوت است؛ ولی مسئله این است كه در ایران این شكاف خیلی قابل توجه است و وقتی شفافیت را دنبال می‌كنید،‌ خود را بیشتر نشان می‌دهد.
وی در ادامه گفت: ما در روند کار خود بعضا با این موضع مواجه می‌شویم كه اگر فلان اطلاعات منتشر شود نهادهای نظارتی به مسئله ورود می‌كنند. حال ممكن است تخلف انجام شده، فسادزا هم نبوده باشد و فقط به این نیت صورت گرفته باشد كه كاری تسهیل و تسریع شود.
به گفته او، برخی از قوانین و مقررات ما آنچنان در كار پیچیدگی ایجاد می‌كنند و دست‌وپا گیر هستند كه مدیران فكر می‌كنند اگر بخواهند طبق آنها عمل كنند،‌ عملاً كاری پیش نخواهد رفت. از این جهت به رویه‌های غیررسمی رومی‌آورند و ترجیح‌شان هم این است که چیزی شفاف نشود تا بتوانند این رویه غیررسمی را ادامه دهند.

مدیران میانی، مانعی مهم بر سر راه شفافیت
آروین با اشاره به اینکه مانع دیگر شفافیت سود مدیران اجرایی از عدم‌شفافیت است، اظهار کرد: درواقع نبود شفافیت حوزه اختیارات و تصمیم‌گیری‌ مدیران را افزایش می‌دهد و بالعکس شفافیت‌بخشی آنها را مجبور می‌کند كاملاً در چارچوب عمل كنند. وقتی روندها و فرآیندها سیستماتیك شوند اختیارات مدیران در بالا و پایین كردن و تغییر برنامه‌ها كم می‌شود. در چنین شرایطی ممكن است درراستای ایجاد شفافیت با مدیریت ارشد توافق داشته باشید؛ اما مدیران میانی به شکلی مانع رسیدن شما به هدف می شوند.
رییس کمیته شفافیت و شهر هوشمند در ادامه گفت: مانع دیگر شفافیت، ترس و محافظه‌كاری بوروكراتیك است. هر حوزه‌ای را كه بخواهید شفاف كنید با این جمله مواجه می‌شوید كه اینجا ایران است! اینجا فرهنگ شفافیت وجود ندارد! چرا اول ما؟! چرا فلان وزارتخانه نه؟! من خودم بارها با این استدلال مواجه شده‌ام كه چه كسی این كار را كرده كه ما بخواهیم دومیش باشیم. این یك ترس بوروكراتیك است و خوشبختانه وقتی یك سازمان پیش‌قدم می‌شود این ترس تا حد بسیاری می‌ریزد؛ كمااینكه وقتی در شهرداری تهران تحرکاتی در راستای ایجاد شفافیت صورت گرفت، در شهرداری‌های دیگر و حتی سازمان‌های دولتی هم حرکت‌هایی آغاز شد و افراد به این درک رسیدند که اگر قراردادی منتشر شود،‌ اتفاقی نخواهد افتاد.

عقب‌ماندگی در زیرساخت‌های فنی، از موانع مهم گفتمان شفافیت
عضو شورای شهر تهران با بیان اینکه نبود زیرساخت فنی لازم نیز یكی دیگر از موانع شفافیت است، خاطرنشان کرد: وقتی عزمتان را برای تحقق شفافیت جزم می‌كنید تازه می‌بینید ثبت دقیق و شفاف اطلاعات با مشكلات اساسی و فراوان مواجه است. سیستم‌های مالی، حسابداری و ثبت داده ضعیفند، قابلیت ارتقا ندارند، قابلیت یكپارچگی و اتصال به سامانه‌های دیگر را ندارند و به عبارتی، اصلاح زیرساخت فنی نیازمند هزینه قابل توجهی است كه مانع بزرگی است.
وی تصریح کرد: ما در این حوزه خیلی عقبیم. مثلاً وقتی می‌خواهید داده را روی بستر اینترنت فراخوانی كنید، بارِ ایجادشده به دلیل ضعف زیرساخت فنی، سامانه را با مشكل مواجه می‌كند و كار بسیار كندتر از فرآیند دستی انجام می‌شود که این امر باعث معطلی و بی‌اعتمادی مخاطب و گرایش او به همان سیستم حضوری می‌شود.
به گفته آروین، مانع دیگر شفافیت هم گروه‌های ذی‌نفع هستند كه از نبود شفافیت سود می‌برند. البته تأثیر این عامل از عوامل دیگر كمتر است.
رییس کمیته شفافیت و شهر هوشمند با تاکید بر اینکه چه بسا که همه موانع شفافیت تحت‌تأثیر عامل مهم‌تری باشند، تصریح کرد: این عامل مهم نبود مطالبه‌گری جدی در جامعه است. خوشبختانه گفتمان شفافیت در جامعه شكل گرفته و گسترش یافته‌است اما کمتر شاهد گروه‌های تخصصی دغدغه‌‎مندی هستیم كه بتوانند به صورت تخصصی مطالبه‌گری كنند و خطاها را هشدار دهند. این باعث می‌شود شفافیت در همان سطح كلان باقی بماند و در حل و فصل مسائل اصلی نقشی نداشته باشد. بنابراین فضا همچنان به نفع گروه‌های ذی نفع باقی می‌ماند.

این گفتگو در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۹۹ تحت عنوان «کاغذبازی مانع مهم شفافیت است» در خروجی خبرگزاری ایرنا منتشر شده است.