پروژهٔ تجربه‌نگاری شفافیت شورای شهر و شهرداری تهران (۱۳۹۶-۱۴۰۰) به ثبت تجربهٔ افرادی که همزمان با دورهٔ پنجم شورای شهر تهران دست‌اندرکار پیاده‌سازی شفافیت در مجموعهٔ شورا و شهرداری تهران بودند می‌پردازد.

هدف این پروژه این است که یادگیری‌ها و تجربیات کسب‌شده از خلال تلاش برای تبدیل مجموعهٔ مدیریت شهری تهران به نهادی شفاف و پاسخگو در اختیار دیگر کنشگران عرصهٔ اصلاح نظام حکمرانی و عملکرد سازمان‌های بخش عمومی نیز قرار گیرد.

هستهٔ تیم مجری این پروژه جمعی از اعضای سابق کمیتهٔ «شفافیت و شهر هوشمند» شورای شهر تهران هستند که در دورهٔ پنجم شورا پیگیر تحقق شفافیت در مجموعهٔ شورا و شهرداری تهران بودند؛ سمیه فروغی (مدیر پروژه)، الهه فرمد (دبیر پروژه)، غزاله چیت‌ساز، نجمه طاهری، الهه فلاطونی.
مژگان مقتدر و فرشته هدایتی نیز دیگر همراهان این تیم بودند.
برای ارتباط با تیم مجری پروژه می‌توانید با mglassycdoc@gmail.com مکاتبه کنید.

خروجی این پروژه دو بخش دارد؛

• بخش اول، متن ویراستهٔ ۷۰ ساعت مصاحبه با اعضای کمیتۀ «شفافیت و شهر هوشمند» شورای شهر تهران و تعدادی از مدیران و کارشناسان شورا و شهرداری تهران است که در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ در پیشبرد پروژهٔ شفافیت در شورا و شهرداری تهران نقش داشتند. این مصاحبه‌ها تجربۀ هر مصاحبه‌شونده را در حوزۀ خاص فعالیت وی به‌صورت مکتوب در اختیار مخاطب قرار می‌دهد و هر مخاطبی می‌تواند از این مصاحبه‌ها به‌عنوان مواد خام یک پژوهش تحلیلی سود برد. در این مصاحبه‌ها تلاش بر آن بوده که به جای دستاوردهای پروژهٔ شفافیت، بر چگونگی پیشبرد پروژهٔ شفافیت و تجربیات و درس‌های آموخته‌شده در مسیر آن تمرکز شود. کمااینکه اهم اقدامات و نتایج به‌دست‌آمده در اجرای پروژهٔ شفافیت شورا و شهرداری تهران پیش از این در گزارش عملکرد چهارسالۀ کمیتۀ شفافیت و شهر هوشمند ثبت شده بود (نگاه کنید به گزارش عملکرد چهارسالهٔ کمیتهٔ شفافیت و شهر هوشمند). لازم به ذکر است که قبلاً از مصاحبه‌شوندگان برای انتشار عمومی متن مصاحبه‌ای که با ایشان انجام شده است تأیید گرفته شده است.
• بخش دوم، روایت تیم مجری است از اهم نکات و آموزه‌هایی که در مصاحبه‌ها عنوان شده بود. سازمان اداری و استخدامی کشور این گزارش را در قالب کتابی با عنوان «از راهِ رفته» به نشر رسانده است.

این پروژه با حمایت مالی سازمان اداری و استخدامی کشور و همچنین خانهٔ اندیشه‌ورزان و خط‌مشی‌گذاران (به شماره ثبت ۵۲۲۸۷) انجام گرفته است.

ایدهٔ شفافیت و طرح «شهرداری تمام‌شیشه‌ای»

بهار ۹۶ و با اعلام تأیید صلاحیت کاندیداهای نمایندگی شوراهای اسلامی شهر و روستا، بهاره آروین، عضو هیئت‌علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس و نامزد لیست امید^[۱]، طرح «شهرداری تمام‌شیشه‌ای» را به‌عنوان برنامه انتخاباتی خود اعلام کرد. شعار این طرح، «هر آنچه در اختیار شوراست، در دسترس همه است» و چهار محوری که به‌عنوان وعده انتخاباتی مطرح شد عبارت بود از:

۱. شفافیت اطلاعات قراردادهای بالای یک‌میلیارد تومان شهرداری

۲. شفافیت اطلاعات حوزه شهرسازی (تغییر کاربری‌ها، مجوزهای ساخت‌وساز، پایان‌کارها، …)

۳. شفافیت ریز کمک‌های نقدی و غیرنقدی شهرداری به اشخاص حقیقی و حقوقی

۴. شفافیت آرای نمایندگان شورای شهر

آروین با انتشار چند پست در کانال تلگرامی شخصی خود، هدف از این طرح را کاهش فساد و ناکارآمدی مدیریت شهری از طریق فعال شدن نظارت و مشارکت همگانی عنوان کرد؛ شفافیت و انتشار عمومی اطلاعات موجب می‌شود عموم شهروندان به‌عنوان ذی‌نفعانی که منفعتشان باید توسط مدیریت شهری در اولویت قرار بگیرد، بتوانند بر عملکرد شورا و شهرداری نظارت و در حل مسائل شهر، مشارکت کنند. این موضوع، به‌نحو پیشینی موجب جلوگیری از بروز تخلف و فساد می‌شود و به‌نحو پسینی موجب کشف مؤثرتر تخلف و فساد:

… نظارت متمرکز از سوی نهادهای بازرسی و قضایی به دلایل متعدد ناکافی و ناتوان از جلوگیری از رخداد فساد و تخلف است… این در حالی است که تحقق نظارت همگانی می‌تواند این سازمان پیچیده و آلوده به فساد را با کمترین هزینه به سمت سلامت و کاهش تخلف سوق دهد چراکه دیگر فقط چندصد تن نیروهای بازرسی نیستند که مشغول رصدند بلکه هر شهروندی به دو چشم ناظر بر عملکرد شهرداری تهران تبدیل می‌شود.^[۲]

همچنین برقراری دسترسی عمومی به اطلاعات امکان مشارکت گروه‌های بیرونی در حل مسائل مدیریت شهری را فراهم خواهد کرد که خود موجب ارتقای کیفیت حکمرانی شهری خواهد شد. در نهایت، برقراری نظارت و مشارکت همگانی، بازسازی اعتماد متقابل شهروندان و مدیریت شهری را در پی خواهد داشت.

آروین دو مزیت اصلی طرح شهرداری تمام‌شیشه‌ای را امکان‌پذیر بودن اجرای آن و پایداری دستاوردهای آن عنوان کرده بود:

تلاش برای تحقق این برنامه برای اعضای شورای شهر امکان‌پذیر است و وعده‌اش فراتر از امکانات و اختیارات‌شان نیست چون دارند از جیب خودشان یعنی همان اطلاعات در اختیارشان خرج می‌کنند نه بیشتر. مزیت دیگر این طرح این است که ناظر به تغییرات بلندمدت و پایدار است و می‌توان امیدوار بود که بعد از اتمام عضویت اعضایی که این برنامه را محقق کرده‌اند، وضعیت به‌سادگی قابل‌بازگشت به وضعیت پیشین عضویت این اعضا نباشد. درواقع راه‌انداختن سامانه آنلاین حاوی داده‌ها و اطلاعات به‌روز مرتبط با حوزه‌های مختلف تصمیم‌گیری در شهر، تغییری است که اعضای دوره بعد هم ناچار از تن دادن به آن هستند حتی اگر اعتقادی به این میزان شفافیت نداشته باشند اما توان بروز این اعتقادشان را جز با برچیدن بساط این سامانه و پرداخت هزینه اجتماعی همراه با آن نخواهند داشت.

ورود به شورا و جاگیری سازمانی

با ورود اعضای لیست امید به شورای شهر، پیگیری تحقق طرح شهرداری تمام‌شیشه‌ای نیز آغاز شد. در همین راستا، آروین در بدو ورود به شورا و در زمان تصمیم‌گیری در خصوص عضویت اعضا در کمیسیون‌ها، کمیته‌ها و ستادهای مختلف، دو تصمیم استراتژیک برای جایابی سازمانی خود گرفت: عضویت در هیئت‌رئیسه شورا و عضویت در کمیسیون برنامه و بودجه.

آروین در سه سال ابتدایی دوره شورای پنجم، یکی از دو منشی هیئت‌رئیسه شورا بود. عضویت در هیئت‌رئيسه به او اختیارعمل بیشتری برای پیگیری شفافیت عملکرد نمایندگان شورا (که محور چهارم وعده‌های انتخاباتی، یکی از مصادیق آن بود) می‌داد.

در رابطه با عضویت در کمیسیون برنامه و بودجه، آروین در توضیح هدف خود از این انتخاب، سه دلیل را برشمرد:

• تصمیم‌گیری‌های مرتبط با پیشبرد طرح شهرداری تمام‌شیشه‌ای، بیش از همه در حوزه کاری کمیسیون برنامه و بودجه قرار می‌گیرد؛
• حضور او به‌عنوان یک جامعه‌شناس در کمیسیون برنامه و بودجه می‌تواند نگاه اجتماعی را به برنامه‌ریزی‌های حوزه اقتصاد شهری وارد کرده و توجه به پیامدهای اجتماعی سیاست‌گذاری‌های اقتصاد شهری را به تصمیم‌گیری‌های این حوزه وارد کند
• و همچنین برنامه‌ریزی‌های اجتماعی و فرهنگی را که معمولاً در حاشیه برنامه‌ریزی‌های اقتصادی قرار می‌گیرد و به «کارها و اموری صرفاً هزینه‌زا که آثار کوتاه‌مدت و قابل‌اندازه‌گیری هم ندارند» محدود می‌شود، اهمیت و اولویتی دوباره ببخشد.

پیگیری وعده‌های انتخاباتی و گسترش حوزه‌های فعالیت

از چهار محور وعده‌های انتخاباتی، شفافیت آرای نمایندگان شورا از ابتدای تشکیل رسمی جلسات دوره پنجم و با اجماع نمایندگان بر برگزاری جلسات و انجام رأی‌گیری‌ها به‌صورت علنی (مگر در مواردی که آیین‌نامه اداره جلسات رأی‌گیری علنی را منع کرده است)^[۳] و همچنین راه‌اندازی امکان پخش زنده اینترنتی جلسات محقق شد. البته شفافیت عملکرد شورا به این دو مورد محدود نماند و با پیگیری‌های آروین و همراهی دیگر اعضای شورا، به‌تدریج دستورجلسات، صورت‌جلسات، صوت و مشروح مذاکرات جلسات صحن علنی و نتایج رأی‌گیری‌ها نیز روی وبسایت شورای شهر در دسترس عموم قرار گرفت و اقداماتی نیز در راستای الکترونیکی کردن فرایندهای مرتبط از جمله راه‌اندازی سیستم نوبت‌دهی و رأی‌گیری الکترونیکی در صحن و همچنین راه‌اندازی سامانه‌ای برای سیستمی کردن گردش کار ارائه طرح‌ها و لوایح به شورا و بررسی آن در کمیسیون‌های تخصصی انجام گرفت.

در رابطه با سه محور دیگر که ناظر به شفافیت عملکرد شهرداری بود، پیگیری تحقق آن با تشکیل کمیته‌ای تخصصی آغاز شد. کمیسیون برنامه و بودجه در تاریخ ۱۶/۷/۹۶ با پیشنهاد آروین مبنی بر تشکیل کمیته «شفافیت و شهر هوشمند» و ریاست بهاره آروین بر آن موافقت کرد.

با پیگیری‌های آروین و کمیته شفافیت، اولین دستاورد شفافیت شهرداری، در حوزه قراردادها به دست آمد. فروردین سال ۹۷، هم‌زمان با آخرین روز کار محمدعلی نجفی در سِمَت شهردار تهران، اطلاعات مناقصه‌های بالای یک‌میلیارد تومان شهرداری تهران که در دوره جدید مدیریت شهری یعنی از شهریور ۹۶ به بعد منعقد شده بود، روی وبسایت شفاف^[۴] که به همین منظور راه‌اندازی شده بود در دسترس عموم قرار گرفت. هم‌سویی شهردار با آروین در خصوص شفافیت اطلاعات قراردادها، در سرعت و سهولت انتشار این اطلاعات نقش بسیار مؤثری داشت. در واقع اگر هراس بوروکراتیک سازمان‌ها از پیامدهای انجام یک کار جدید را یکی از موانع تحقق شفافیت و برقراری دسترسی عمومی به اطلاعات در نظر بگیریم، می‌توان گفت عزم شهردار وقت در انتشار اطلاعات و پذیرش مسئولیت آن به‌خوبی توانست بر این مانع فائق آید.

در به ثمر رسیدن زودهنگام اولین گام در شفافیت قراردادهای شهرداری، عامل مؤثر دیگری نیز دخیل بود و آن، وجود سامانه‌ای برای ثبت اطلاعات مناقصات بود که از دوره‌های پیشین در شهرداری‌های مناطق و برخی سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه شهرداری راه‌اندازی شده بود و اطلاعات منتشرشده روی سایت شفاف مستقیماً از این سامانه فراخوانی شد. وجود این سامانه کار فنی و اجرایی لازم برای ثبت و انتشار اطلاعات را بسیار کاهش داد. همین موضوع در شفافیت اطلاعات حوزه شهرسازی (محور دوم) نیز عامل تأثیرگذاری بود. سامانه شهرسازی شهرداری تهران از قدیمی‌ترین سامانه‌های شهرداری تهران است و دستاوردهای مختلفی که در حوزه شفافیت شهرسازی به دست آمد (انتشار اطلاعات پرونده‌های صدور پروانه از سال ۹۷ به بعد، انتشار سوابق طرح تفصیلی، انتشار تغییر و تثبیت کاربری‌ها و …) با اتکا به اطلاعات ثبت‌شده در همین سامانه محقق شد.

از چهار محور طرح شهرداری تمام‌شیشه‌ای، محور «شفافیت ریز کمک‌های نقدی و غیرنقدی شهرداری به اشخاص حقیقی و حقوقی» به شکل مجزا پیگیری نشد بلکه در شفافیت بودجه و عملکرد مالی شهرداری و اقداماتی نظیر انتشار لایحه و مصوبه بودجه در فرمت استاندارد (فایل Excel)، انتشار گزارش‌های ماهانه هزینه و درآمد شهرداری و انتشار گزارش‌های تفریغ بودجه مستتر شد.

به‌تدریج و طی دوره چهارساله شورای پنجم، پیگیری شفافیت عملکرد مدیریت شهری از محورهای ذکرشده در طرح شهرداری تمام‌شیشه‌ای در زمان انتخابات فراتر رفت؛ آنچه در محورهای چهارگانه وعده داده شده بود فربه‌تر و محورهای جدیدی نیز به آن اضافه شد. همچنین کمیته شفافیت به حوزه هوشمندسازی و الکترونیکی کردن فرایندها نیز عمدتاً با هدف کمک به ثبت و انتشار بهتر اطلاعات و افزایش توان نظارتی شهروندان ورود کرد. به‌طور مختصر، مهم‌ترین حوزه‌های شفافیت‌بخشی و الکترونیکی کردن فرایندها در چهار سال فعالیت کمیته شفافیت و شهر هوشمند در شورای پنجم عبارت است از^[۵]:

• عملکرد شورا- انتشار عمومی دستورجلسات، صوت جلسات، مشروح مذاکرات و رأی‌گیری‌ها
  • سیستم رای‌گیری راه‌اندازی شد و آرای موافق و مخالف در هر رای‌گیری روی نمایشگر صحن شورا نشان داده می‌شد.
  • مشروح مذاکرات ۱۳۵ جلسه شورای شهر در فرمت ماشین‌خوان XML به همراه آرای افراد در تمام رای‌گیری‌های انجام‌شده منتشر شد.
  • انتشار منظم دستورجلسات صحن علنی شورا به همراه ضمائم آن انجام شد.
  • فایل صوتی ۲۰۵ جلسه علنی صحن شورای اسلامی شهر تهران منتشر شد.
• معاملات- انتشار عمومی اطلاعات معاملات متوسط و کلان و انجام الکترونیکی معاملات
  • اطلاعات ثبت‌شده از معاملات کلان و متوسط شهرداری اعم از مناقصه؛ مزایده؛ مشارکتی و سرمایه‌گذاری؛ و اجاره، خرید و فروش و تهاتر ملک منتشر شد و پیاده‌سازی سیستم انجام تمام‌الکترونیکی معاملات، تا مرحله انجام آزمایشی معاملات هزینه‌ای پیش رفت.
• شهرسازی- انتشار عمومی اطلاعات پروانه‌های ساخت‌وساز و الکترونیکی شدن فرایند صدور پروانه
  • اطلاعات پرونده‌هایی که از ابتدای سال ۹۷ به بعد پروانه ساختمانی دریافت کرده بودند و اطلاعات پروانه‌های ساختمانی دارای تغییر کاربری از سال ۹۷ تا ۹۹ منتشر شد.
  • دسترسی عمومی به سوابق طرح تفصیلی روی نقشه اطلاعات مکانی شهر تهران برقرار شد.
  • امکان ثبت درخواست صدور پروانه تخریب و نوسازی به صورت تمام‌الکترونیک فراهم شد و مرحله تأیید نقشه در فرایند صدور پروانه نیز الکترونیکی شد.
  • با راه‌اندازی کارتابل شهروندی، دسترسی افراد به اطلاعات پرونده‌های فعال خود در حوزه شهرسازی برقرار شد.
• مالی- انتشار عمومی سند بودجه و گزارش‌های عملکرد مالی شهرداری
  • لایحه بودجه، بودجه مصوب و عملکرد بودجه در فرمت اکسل منتشر شد.
  • گزارش‌های تفریغ بودجه شهرداری تهران از سال ۸۷ تا سال ۹۷ در فرمت اکسل منتشر شد.
  • عملکرد ماهانه درآمد و هزینه سال‌های ۹۷ تا ۹۹ منتشر شد.
  • صورت‌های مالی سازمان‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه شهرداری منتشر شد.
• منابع انسانی- انتشار عمومی اطلاعات مدیران و کارکنان شهرداری تهران
  • اطلاعات مدیران شامل پست سازمانی، وضعیت استخدام، تاریخ انتصاب، مدرک تحصیلی و مبلغ حقوق مندرج در حکم منتشر شد.
  • اطلاعات کلیه کارکنان شهرداری تهران مشتمل بر شغل و محل خدمت منتشر شد.
  • اطلاعات سفرهای خارجی کارکنان از سال ۹۴ به بعد منتشر شد.
• پژوهش‌ها و مطالعات
  • نسخه کامل گزارش‌های ثبت‌شده پژوهش‌ها و مطالعات انجام‌شده و کتاب‌های چاپ‌شده در شهرداری تهران منتشر شد.
• نظارت همگانی- ارتقای کاربری سامانه‌های ۱۳۷ و ۱۸۸۸
  • دسترسی شهروندان به دو سامانه ۱۳۷ و ۱۸۸۸ از طریق درگاه تهران من برقرار شد.
  • داده‌های خام پیام‌های ثبت‌شده در سامانه ۱۳۷ و ۱۸۸۸ از سال ۹۶ به بعد منتشر شد.
  • امکان ثبت بازخورد و ارسال عکس و لوکیشن هنگام ثبت پیام در این دو سامانه ایجاد شد.
• مدیریت پسماند- شفافیت‌بخشی و نظارت‌پذیر کردن گردش مالی پنهان در حوزه جمع‌آوری پسماند خشک و کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن برای نیروی کار غیررسمی این حوزه
  • پیشنهادات اصلاحی کمیته شفافیت روی لایحه «طرح جامع مدیریت پسماند شهر تهران» مورد توافق اکثریت اعضای شورا قرار نگرفت.

تصویب مصوبات

تهیه و تدوین طرح و تلاش برای تصویب آن در صحن شورا از اقدامات راهبردی کمیته شفافیت برای پیشبرد اهداف خود بود. مهم‌ترینِ این طرح‌ها که هر سه در سال ۹۷ به تصویب رسید عبارت است از:

• طرح «الزام شهرداری تهران به انجام الکترونیکی و اعلان عمومی اطلاعات معاملات شهرداری»، مصوب خرداد ۹۷- در این مصوبه، شهرداری ملزم به انتشار عمومی اطلاعات کلیه معاملات سطح متوسط و بالاتر شهرداری و همچنین تمام‌الکترونیکی کردن فرایند انجام کلیه معاملات شده است. البته همان‌طور که پیشتر گفته شد، شفافیت معاملات شهرداری تهران، بدون مصوبه و صرفاً با عزم شورا و شهرداری و با انتشار اطلاعات مناقصه‌های بالای یک‌میلیارد تومان آغاز شده بود. اما برای اطمینان از تداوم انتشار اطلاعات و همچنین مشخص کردن چارچوب موردنظر برای انتشار اطلاعات، کمیته شفافیت تکالیف شهرداری تهران در حوزه شفافیت معاملات را در قالب مصوبه‌ای به تصویب رساند.
• طرح «مدیریت تعارض منافع در شهرداری تهران»، مصوب مهرماه ۱۳۹۷- این مصوبه ذیل پنج سرفصل «منع یا تحدید معاملات دارای تعارض منافع»، «منع یا تحدید تصدی دو یا چند شغل، پست و سمت»، «منع یا تحدید در استخدام»، «ممنوعیت دریافت هدایا» و «شفافیت سفرهای خارجی» شهرداری را ملزم به اعمال مجموعه‌ای از ممنوعیت‌ها و برقراری مجموعه‌ای از شفافیت‌ها می‌کند که مکمل یکدیگر عمل می‌کنند: ممنوعیت‌های وضع‌شده در مصوبه از بروز موقعیت‌های تعارض منافع جلوگیری می‌کند و تکالیف مرتبط با شفافیت در مصوبه، امکان نظارت بر وضعیت اجرای ممنوعیت‌ها را فراهم می‌کند. برای مثال بنا بر مصوبه، شهرداری از معامله با شرکت‌های مدیران و بستگان مدیران منع شده است. همچنین برای فراهم کردن بستر نظارت عمومی بر اجرای این بند از مصوبه، شهرداری ملزم به انتشار عمومی اطلاعات کلیه مدیران خود شده است.
• طرح «الزام شهرداری تهران به انتشار عمومی اطلاعات شهرسازی»، مصوب مهرماه ۱۳۹۷- در این طرح شهرداری ملزم به انتشار عمومی اطلاعات پرونده‌های صدور پروانه‌های ساختمانی و اطلاعات تغییر و تثبیت کاربری‌ها و همچنین نمایش لایه‌های طرح تفصیلی روی نقشه اطلاعات مکانی شهر تهران شده است.

طی سال‌های بعدی طرح‌های دیگری نیز به پیشنهاد کمیته شفافیت در صحن شورای شهر مطرح و مصوب شد که عناوین آن‌ها به ترتیب تاریخ تصویب عبارت است از:

• الزام شهرداری تهران به ارائه لایحه در خصوص عرضه سهام شرکت‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات تابعه در بازار سرمایه، مصوب ۲۱/۰۷/۱۳۹۸
• هوشمندسازی ثبت مشارکت‌ها و نحوه تشویق شهروندان، مصوب ۰۷/۱۰/۱۳۹۹
• الزام شهرداری تهران به رفع سد معبر ساختمانی غیر مجاز و ایمن‌سازی حصار کارگاهی، ۱۵/۰۱/۱۴۰۰
• دستورالعمل چگونگی فعالیت و فرآیند تهاتر در بازار الکترونیکی تهاتر منابع غیرنقد شهرداری تهران، مصوب ۲۲/۰۴/۱۴۰۰
• حمایت و صیانت از گزارشگران تخلف و فساد در شهرداری تهران، مصوب ۲۹/۰۴/۱۴۰۰

تیم کمیته شفافیت و نقش آن در پیشبرد پروژه‌ شفافیت

بهاره آروین از زمان تصمیم به ثبت‌نام در انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا تا پایان دوره نمایندگی از مشورت جمعی از دوستان و آشنایان خود بهره‌مند می‌شد که افرادی با تخصص‌های مختلف، از اقتصاددان و جامعه‌شناس و فعال سیاسی و مدنی گرفته تا مدیر اجرایی و فعال حوزه کسب‌وکار تا دانش‌آموخته فلسفه، بودند.

در کنار مشاوران که بیشتر در شکل دادن به ایده‌های اصلی، تصمیم‌گیری‌های تعیین‌کننده و ریل‌گذاری‌های اولیه نقش داشتند (تصمیم به ثبت‌نام در انتخابات؛ طرح ایده شفافیت؛ تعیین محورهای چهارگانه وعده‌های انتخاباتی؛ تصمیم به عضویت در هیئت‌رئیسه؛ تصمیم به عضویت در کمیسیون برنامه و بودجه؛ طرح تشکیل کمیته‌ای برای پیگیری شفافیت ذیل کمیسیون برنامه و بودجه و تعیین شرح وظایف آن؛ تدوین نقشه‌راه کمیته شفافیت؛ تصمیم به استعفا؛ …)، تیمی از کارشناسان نیز با بهاره آروین در پیشبرد پروژه شفافیت همکاری می‌کردند. کارشناسان کمیته شفافیت، نسبت به مشاوران، افرادی جوان‌تر بودند که اغلب سابقه کاری چندانی نداشتند و همکاری با پروژه شفافیت فرصتی در اختیار آن‌ها گذاشت تا تجربه‌ای عملی از کار مرتبط با رشته‌های تحصیلی خود (علوم اجتماعی، اقتصاد، مدیریت شهری، تحلیل سیستم، …) به دست آورند.

با مشخص شدن دستورکارهای اصلی و به‌خصوص بعد از تصویب سه طرح «الزام شهرداری به انجام الکترونیکی و اعلان عمومی اطلاعات معاملات شهرداری»، «مدیریت تعارض منافع در شهرداری تهران» و «الزام شهرداری تهران به انتشار عمومی اطلاعات شهرسازی»^[۶]، نقش مشاوران کم‌رنگ‌تر و نقش تیم کارشناسان که وظیفه اصلی آن‌ها، پیگیری و نظارت بر اجرای مصوبات توسط شهرداری بود پررنگ‌تر شد.

همان طور که پیشتر به آن اشاره شد، وجود اطلاعاتی که از پیش در سامانه مناقصات شهرداری ثبت شده بود، به ثمر رسیدن گام اول شفافیت قراردادهای بالای یک‌میلیارد (یا آن‌طور که بعداً در مصوبه «الزام شهرداری به انجام الکترونیکی و انتشار عمومی اطلاعات معاملات» تکلیف شد، شفافیت کلیه معاملات متوسط‌به‌بالای شهرداری) یعنی انتشار اطلاعات مناقصه‌های بالای یک‌میلیارد تومان را تسریع و تسهیل کرد. این موضوع، یعنی وجود سامانه‌های قدیمی و مجموعه‌ای از اطلاعات ثبت‌شده، در‌ حوزه‌های دیگری همچون شهرسازی و منابع انسانی نیز صادق بود. اساساً آن چیزی که در شهرداری تهران به‌وفور وجود دارد، سامانه است!

با این حال وجود سامانه برای ثبت سیستمی اطلاعات یک چیز است، و اطمینان از ورود کامل، صحیح و به‌موقع اطلاعات یک چیز دیگر. در واقع کمیته شفافیت در هنگام ورود به هر حوزه برای تحقق شفافیت با دو سؤال عمده مواجه بود: اول اینکه آیا سامانه‌ای برای ثبت اطلاعات وجود دارد یا خیر؟ دوم اینکه آیا اطلاعات موجود در آن سامانه کیفیت مناسبی دارند یا خیر؟ یعنی آیا می‌توان مطمئن بود که تمامی اطلاعات به‌صورت صحیح، در زمان مناسب و در فرمت مناسب ثبت شده‌اند یا نه. مسئله کیفیت داده‌ها برای کمیته شفافیت مسئله‌ای حیاتی بود چراکه اگر نمی‌شد از جامعیت، صحت و ثبت به‌موقع اطلاعات منتشرشده در حوزه‌های مختلف اطمینان حاصل کرد، بنای پروژه شفافیت سست و متزلزل می‌شد. در واقع بخش قابل‌ملاحظه‌ای از توان و زمان کمیته شفافیت طی دوره چهارساله، صرف پیگیری ارتقای کیفیت داده‌های منتشرشده در حوزه‌های مختلف شد. مسئله کیفیت داده‌ها در شفافیت معاملات شهرداری به‌خوبی ابعاد این موضوع را نشان می‌دهد. مسئله کیفیت داده‌ها در این حوزه، سه بعد داشت:

• امکان ثبت داده- سامانه ازپیش‌موجود شهرداری تنها برای ثبت مناقصات کاربرد داشت و برای تحقق کامل شفافیت معاملات متوسط‌به‌بالا لازم بود تا این سامانه برای پشتیبانی از ثبت اطلاعات انواع دیگرِ معامله (مزایده، سرمایه‌گذاری و مشارکت، فاکتوری، …) متناسب با فرایندهای معاملاتی کلیه واحدهای زیرمجموعه شهرداری ارتقا پیدا کند.
• اطمینان از ورود صحیح اطلاعات- بررسی اطلاعات ثبت‌شده از مناقصات در سامانه شهرداری نشانگر خطاهای بسیار در ورود اطلاعات بود که اغلب از سهل‌انگاری کاربر سامانه و نبود کنترل‌های سیستمی برای جلوگیری از برخی خطاها در ورود اطلاعات (برای مثال جلوگیری از ورود ۱۲۵۰ به‌عنوان سال تولد) نشأت می‌گرفت و چون اخلالی در فرایند انجام معامله ایجاد نمی‌کرد (روال‌های دستی هنوز کارایی داشت و در انجام معاملات، سامانه معاملات مورداستناد نبود) کسی پیگیر رفع این خطاهای اطلاعاتی در سامانه نبود. با مطرح شدن بحث انتشار عمومی این اطلاعات، رفع خطاهای اطلاعاتی اهمیت پیدا کرد.
• اطمینان از ورود کامل داده‌ها- در زمان انتشار اطلاعات مناقصات بالای یک‌میلیارد شهرداری، سامانه شهرداری تنها در شهرداری‌های مناطق و برخی سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه راه‌اندازی شده بود و اغلب واحدهای تابعه، از این سامانه استفاده نمی‌کردند. همچنین واحدهایی که از سامانه استفاده می‌کردند نیز اگرچه به لحاظ آیین‌نامه‌ای ملزم به ورود اطلاعات تمامی معاملات خود در سامانه بودند، در صورت عدم ورود اطلاعات یک معامله، با مشکل جدی مواجه نمی‌شدند. این بدان معنا بود که از بسیاری از معاملات اساساً ردی در سامانه معاملات موجود نبود.

در رابطه با سامانه منابع انسانی شهرداری نیز که شفافیت اطلاعات مدیران و کارمندان برمبنای اطلاعات ثبت‌شده در آن صورت گرفت وضعیت مشابهی وجود داشت؛ یعنی نمی‌شد از اینکه اطلاعات تمامی کارکنان مطابق با آخرین وضعیت استخدامیشان به‌درستی در این سامانه ثبت شده است اطمینان داشت. وضعیت مشابهی در مورد اطلاعات ثبت‌شده از املاک شهرداری در سامانه املاک، وضعیت پیشرفت ریالی و فیزیکی پروژه‌ها در سامانه کنترل پروژه، اطلاعات سفرهای خارجی کارکنان در سامانه سفرهای خارجی و … وجود داشت.

در بین خیل سامانه‌هایی که با مسئله کیفیت پایین داده‌ها روبه‌رو بودند، وضعیت در مورد سامانه شهرسازی متفاوت بود. این سامانه از قدیمی‌ترین سامانه‌های شهرداری بود که طی سال‌ها بسیار فربه شده بود و تمامی امور مربوط به حوزه شهرسازی از طریق آن انجام می‌گرفت؛ در واقع اطلاعات ثبت‌شده در این سامانه، محل رجوع و مورداستفاده شهرداری بود و کیفیت بالاتری داشت. در مورد این سامانه کمیته شفافیت دغدغه چندانی در رابطه با جامعیت و صحت اطلاعات نداشت و تلاش‌های کمیته بیشتر صرف همراه کردن مدیران حوزه شهرسازی برای انتشار اطلاعات موجود در سامانه می‌شد. اما در مورد سامانه‌های دیگر، زمان و انرژی زیادی صرف شد تا قدم‌به‌قدم، اطلاعات ثبت‌شده در سامانه‌ها صحت‌سنجی و خطاهای آن اصلاح شود، سامانه‌های موجود برای ثبت انواع اطلاعات موردنیاز ارتقا پیدا کنند و راه‌های دور زدن سیستم در ورود اطلاعات بسته شود، سامانه‌ها در تمامی واحدهای موردنظر راه‌اندازی شوند و کاربران برای کار با آن آموزش ببینند؛ مسیری فرساینده و پردست‌انداز.

یکی از خطوط پیگیری کمیته شفافیت برای حل معضل کیفیت داده‌ها این بود که مراحل بیشتری از گردش‌کار امور در حوزه‌های مختلف الکترونیکی شود و فرایندهای الکترونیکی جایگزین فرایندهای کاغذی و دستی شود. البته الکترونیکی شدن فرایندها فقط به ارتقای کیفیت داده‌ها کمک نمی‌کرد، بلکه با فراهم کردن امکان ثبت و ردگیری عملکردها، در ارتقای سازوکارهای نظارتی داخلی شهرداری نیز مؤثر بود.

با این حال پیاده‌سازی الکترونیکی فرایندها، به این معنا نبود که در عمل هم شیوه الکترونیکی جایگزین شیوه دستی انجام امور خواهد شد و می‌بایست فکری برای الزام عملی واحدها به استفاده از سامانه‌ها و ورود کامل، صحیح و به‌موقع اطلاعات می‌شد. راهکار کمیته شفافیت در این خصوص، اتصال سیستمی سامانه‌های موردنظر با سامانه‌های دیگری بود که از نظر جامعیت و صحت اطلاعات قابل‌اتکا بودند. برای مثال در حوزه معاملات، سامانه معاملات به سامانه مالی شهرداری متصل شد به‌طوری که انجام امور مالی مربوط به یک معامله در سامانه مالی مشروط به ثبت اطلاعات آن معامله در سامانه معاملات شد؛ در واقع شناسایی یک معامله در سامانه مالی از طریق فراخوانی اطلاعات مربوط به آن از سامانه معاملات انجام می‌شد که متضمن آن بود که اطلاعات معامله ابتدائاً در سامانه معاملات ثبت شده باشد. البته اجرای موفق این راهکار خود منوط به آن بود که علاوه بر سامانه معاملات، سامانه مالی نیز در کلیه واحدهای زیرمجموعه شهرداری راه‌اندازی شود و مورد استفاده قرار گیرد و این خود نیازمند تلاش و پیگیری‌های بسیار بود.

این راهکار در حوزه املاک نیز مدنظر قرار گرفت و تلاش شد تا با اتصال سامانه املاک به سامانه معاملات، هم به‌تدریج بانک اطلاعاتی املاک شهرداری در سامانه املاک کامل شود و هم انواع مختلف معاملات ملکی در سامانه معاملات ثبت شود. در حوزه منابع انسانی نیز تلاش شد تا با اتصال سامانه منابع انسانی به زیرسیستم حقوق و دستمزد در سامانه مالی و منوط کردن پرداخت حقوق کارکنان به ثبت اطلاعات ایشان در سامانه منابع انسانی، اطلاعات این سامانه کامل و به‌روز شود. ایده مشابهی در رابطه با انتشار عمومی پژوهش‌ها و کتاب‌های شهرداری نیز دنبال شد؛ برای اطمینان از بارگذاری کلیه پژوهش‌ها و کتاب‌ها در سامانه پژوهشیار، این سامانه به سامانه‌های مالی و معاملات شهرداری متصل، و انجام پرداخت‌های مالی برای قراردادهای پژوهشی و مطالعاتی به ثبت اطلاعات آن‌ها و بارگذاری خروجی کار در سامانه پژوهشیار وابسته شد.

به‌طور کلی بخش قابل‌ملاحظه‌ای از انرژی تیم کمیته شفافیت صرف تعامل با شهرداری در راستای ارتقای کیفیت داده‌ها شد. در برخی حوزه‌ها مثل حوزه معاملات و حوزه منابع انسانی پیشرفت‌های خوبی حاصل شد و در برخی حوزه‌ها مثل حوزه املاک، کار آن‌طور که باید پیش نرفت.

آینده پروژه شفافیت

یکی از دغدغه‌های کمیته شفافیت، چگونگی پایدارسازی دستاوردهایی بود که در زمینه شفافیت و انتشار اطلاعات به دست آمده بود. در واقع سؤال این بود که چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که بعد از اتمام دوره فعلی مدیریت شهری، دستاوردها نه‌تنها از بین نرود بلکه بر کمیت و کیفیت آن افزوده شود. اقدامات کمیته شفافیت در این زمینه را می‌توان در دو دسته کلی جای داد؛ اقدامات معطوف به اصلاح فرایند و اقدامات ترویجی. در اقدامات معطوف به اصلاح فرایند هدف آن بود تا با سیستمی‌تر و اتوماتیک‌تر شدن فرایندهای مربوط به ثبت و انتشار اطلاعات، از وابستگی انتشار اطلاعات به افراد کاسته شود. پیگیری تمام‌الکترونیکی شدن فرایند انجام معاملات و فراخوانی بی‌واسطه اطلاعات معاملات از سامانه معاملات و همچنین فراخوانی اطلاعات پروانه‌های تخریب و نوسازی از سامانه شهرسازی نمونه‌ای از این اقدامات است.

در اقدامات ترویجی هدف آن بود که شکل‌گیری و تقویت مطالبه بیرونی از مجموعه مدیریت شهری برای شفافیت و انتشار اطلاعات، عامل پایداری و گسترش شفافیت شود. در این زمینه کمیته شفافیت در پاییز و زمستان ۹۸ با همکاری شهرداری اقدام به برگزاری مسابقه تحلیل داده‌های وب‌سایت شفاف با هدف ترویج استفاده از اطلاعات و داده‌های منتشرشده در شهرداری تهران توسط شهروندان و متخصصان کرد. همچنین در زمستان همان سال، نتایج نخستین دوره ارزیابی شفافیت شوراها و شهرداری‌های کشور که با هدف ترویج شفافیت در مدیریت‌های شهری سطح کشور و با همکاری جمعی از سمن‌های فعال در حوزه شفافیت و مبارزه با فساد به انجام رسید، روی وب‌سایتی که به همین منظور راه‌اندازی شده بود منتشر شد.^[۷]

اثربخشی مجموعه اقدامات صورت‌گرفته در دوره پنجم برای تثبیت و پایدارسازی دستاوردهای پروژه شفافیت نیازمند بررسی جداگانه است. با این حال علاوه بر اقدامات پیش‌گفته، در دوره ششم شاهد تغییری ساختاری در نهاد متولی بحث شفافیت در مجموعه مدیریت شهری هستیم که به نظر می‌رسد دست‌کم به‌لحاظ ساختاری، بر تثبیت دغدغه شفافیت در مجموعه مدیریت شهری تهران تأثیر مثبت گذاشته باشد.

در دوره ششم، پیگیری اجرای تکالیف مرتبط با شفافیت شهرداری، از شورا (کمیته شفافیت و شهر هوشمند) به شهرداری منتقل شد. این تغییر در پی تشکیل ستاد «ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فساد» در شهرداری به ریاست شهردار (علیرضا زاکانی)، تعیین مرکز نوسازی و تحول اداری به‌عنوان دبیرخانه و تشکیل شش کارگروه ذیل این ستاد صورت گرفت. در حال حاضر متولی بحث شفافیت در شهرداری، کارگروه «رفع تعارض منافع و شفافیت» است که ریاست آن را رئیس حراست شهرداری بر عهده دارد.

^[۱]   لیست بیست‌ویک‌نفره جناح اصلاح‌طلب در انتخابات پنجمین دوره شوراهای اسلامی شهر و روستا

^[۲]   t.me/baharvin/311

^[۳] نگاه کنید به «آیین‌نامه اجرایی تشکیلات، انتخابات داخلی و امور مالی شوراهای اسلامی شهرها» و «دستورالعمل نحوه اداره جلسات، رأی‌گیری و بررسی پشنهادهای واصل‌شده به شورا»

^[۴]   سامانه شفافیت شهرداری تهران به آدرس  shafaf.tehran.ir

^[۵] برای مشاهده مشروح اقدامات و دستاوردهای کمیته شفافیت و شهر هوشمند نگاه کنید به «گزارش عملکرد چهارساله کمیته شفافیت و شهر هوشمند در دوره پنجم شوراهای اسلامی شهر و روستا»

^[۶] نگاه کنید به عنوان «تصویب مصوبات»

^[۷]  وب‌سایت رصد شفافیت شوراها و شهرداری‌های کشور به آدرس  tpmonitor.ir

تیم پروژهٔ تجربه‌نگاری بر خود لازم می‌داند از تمامی عزیزانی که وقت و حوصلهٔ خود را در اختیار این پروژه گذاشته و در مصاحبه‌ها شرکت کردند تقدیر و تشکر نماید.

همچنین از روح‌الله هنرور، مشاور و ناظر پروژه در خانهٔ اندیشه‌ورزان؛ مهدی ثنایی، رئیس وقت دبیرخانهٔ اندیشه‌ورزی و نوآوری اداری (دانا) در سازمان اداری و استخدامی کشور؛ و محمدحسین صدوقی و سیدمحمود رضایی جواهریان در دبیرخانهٔ ستاد ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فساد شهرداری تهران، جهت همراهی و همکاری ایشان در تعریف، اجرا و به‌سرانجام‌رساندن این پروژه کمال تشکر و قدردانی را داریم.